İklim Bilgisi Konu Anlatımı
İKLİM BİLGİSİ
Geniş bir sahada uzun yıllar boyunca görülen hava olaylarının (sıcaklık, basınç, rüzgâr, nemlilik, yağış vb.) ortalamasına iklim denir. İklimi inceleyen bilim dalı Klimatoloji dir.
Dar bir alanda görülen birkaç günlük atmosfer olaylarına Hava Durumu denir. Hava durumunu inceleyen bilim ise meteorolojidir.
İKLİMİN ETKİLERİNE ÖRNEKLER
-İnsanların yeryüzüne dağılışını etkiler. Örneğin, nüfus orta kuşakta yoğunlaşmıştır. Sıcak kuşakta yaşayan insanlar yüksek dağları tercih ederler.
-Bitkilerin dağılışını etkiler. Ekvatorda geniş yaprak, ılıman kuşakta karışık orman, soğuk bölgede iğne yapraklı ağaçlar yaygındır.
-Hayvanların dağılışını etkiler. Karadeniz Ve Erzurum-Kars’ta büyükbaş hayvancılık yapılırken İç Anadolu’da küçükbaş hayvancılık yapılır.
- Tarım ürünlerini Karadeniz kıyılarında çay fındık tarımı yapılırken, İç bölgelerde buğday arpa; Akdeniz ikliminde ise zeytin turunçgiller gibi ürünlerin tarımı yapılır.
-Mesken türü ve malzemesini etkiler. Karadeniz Bölgesi ve İskandinav ülkelerinde ahşap evlerin, iç ve karasal bölgelerde kerpiç evlerin yaygın olması gibi.
- Dış kuvvetlerin etki alanını belirler. Çöllerde rüzgâr, ılıman kuşakta akarsu, soğuk kuşakta buzulların etkili olması ..
Yani iklim, ekonomik faaliyetlerden insana, bitkiden hayvana kadar her şeyi etkiler. Yalnız yeraltı kaynaklarını etkilemez.
ATMOSFER VE ÖZELLİKLERİ
Yerçekimi etkisi ile yeryüzünü çepeçevre saran gaz kütlesine atmosfer (hava) denir.
ATMOSFERİN ETKİLERİ:
- Yaşam için gerekli olan gazları ihtiva
- Güneş ışınlarının dağılmasını sağlar. Böylece gölgeler tam karanlık olmaz ve sıcaklığı düzenlemiş
- Güneşten gelen zararlı ışınları
- Sesi iletir, haberleşmeyi sağlar.
- İklim olayları meydana
- Uzaydan gelen göktaşlarının parçalanmasını sağlayarak yere ulaşmasına engel
NOT: Atmosfer de dünyanın şekline benzer. Ekvatorda daha kalın, kutuplarda daha incedir. Bu durum üzerinde sıcaklık, yerçekimi ve çizgisel hız etkili olmuştur.
NOT: Güneş ışınlarının tamamı yeryüzüne ulaşmaz. Bir kısmı atmosfer içinde dağılır, bir kısmı atmosfer tarafından tutulur, bir kısmı atmosferden geri yansır.
ATMOSFERİN KATMANLARI
Atmosferin katları yeryüzünden itibaren Troposfer, Stratosfer, Mezosfer, İyonosfer (Termosfer), Egzosfer olarak sıralanır.
TROPOSFER:
- Yeryüzüyle temas halindeki en alt tabakadır.
- Ekvator üzerindeki daha kalın, kutuplarda daha
- Su buharının bulunduğu tek katmandır. Bu yüzden meteorolojik olaylar sadece bu katmanda görülür.
-Yatay ve dikey ısı değişimi görülür.
- Daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınır. Bu yüzden yükseklere çıktıkça sıcaklık azalır.
NOT: Stratosfer içinde yer alan Ozon tabakası zararlı güneş ışınlarını tutar. İyonosfer tabakasında yüksek sıcaklık sebebiyle gazlar iyonlara ayrılmıştır, bu sayede radyo dalgalarını yansıtır. Mezosfer’de meteorlar parçalanır. En dıştaki Ekzosferde ise uydular bulunur.
SICAKLIK
En önemli iklim elemanıdır. Basınç – rüzgar, nem ve yağış gibi diğer iklim olaylarının da oluşmasında etkilidir.
Sıcaklığı belirleyen en önemli faktör GÜNEŞ IŞINLARININ DÜŞME AÇISI dır.
Güneş ışınlarının düşme açısı ise; dünyanın şekline (enlem), günün saatine, yıl içinde yaşanan mevsime, eğim ve bakı şartlarına göre değişir.
Güneş ışınları dik gelirse atmosferde az yol gider, atmosfer bu ışınları az tutacağından ısınma fazla olur. Ekvator ve çevresi bu yüzden sıcak, kutuplar bu yüzden soğuktur.
Bir ışık demeti dik geldiği yüzeyde (A) daha çok ısıtır. Çünkü enerji kaybına uğramaz. (B) bölgesine gelen ışınlar fazla ısıtamaz. Çünkü ışınların atmosferde gittiği yol uzamış, atmosfer tarafından tutulma oranı artmıştır.
GÜNEŞ IŞINLARININ DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER:
1.ENLEM (DÜNYANIN ŞEKLİ)
Dünyanın şekline göre güneş ışınlarının düşme açısı kutuplara doğru küçülür ve sıcaklık azalır. Buna enlem etkisi denir.
ENLEM etkisine örnekler:
- Ekvator çevresinden gelen rüzgârların sıcaklığı artırması, kutuptan gelenlerin sıcaklığı düşürmesi
- Denizlerin sıcaklığı ve tuzluluğunun kutuplara doğru azalması
- Orman, tarım, kalıcı kar sınırının kutuplara gittikçe deniz seviyesine yaklaşması…
- Akdeniz’de deniz turizmi süresinin Karadeniz’den fazla olması…
NOT: Bazen sıcaklık enlem etkisine ters olabilir. Örneğin, Kışın Ankara (yüksek ve karasal olduğu için) kuzeyde yer alan Sinop’tan daha soğuktur.
2.GÜNLÜK HAREKET
Güneş ışınlarının düşme açısı günün her saatine göre değişir. Böylece sıcaklık da değişir. Günün en soğuk vakti güneş doğmadan önceki vakittir. Sebebi gece boyunca yeryüzünün ısı kaybetmesidir. Günün en sıcak vakti de tam öğlen değil öğleden sonra saat 13 – 14 civarıdır. Bu durum Isı birikimi kavramıyla açıklanabilir.
3.MEVSİMLER (EKSEN EĞİKLİĞİ)
Eksen eğikliğinden dolayı güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir. Örneğin İstanbul aralık ayında ışınlar eğik geldiği için kış mevsimi yaşarken, Haziran ayında ışınlar daha dik geldiğinden yaz yaşar.
4.EĞİM VE BAKI ETKİSİ
Bir yerin güneşi görme durumuna ve güneşe göre konumuna “BAKI” denir. Bakıdan dolayı Türkiye’de dağların güney yamaçları daha sıcaktır. Güney yarımkürenin de kuzey yamaçları daha sıcaktır.
Güneşe dönük yamaçlarda;
- Güneşlenme süresi daha uzundur.
- Güneş ışınlarının düşme açısı daha büyüktür.
- Sıcaklık daha fazladır.
- Aynı tür bitkiler daha erken olgunlaşır.
- Karlar daha erken
- Tarımın, ormanın üst sınırı, kalıcı kar sınırı daha yüksektir.
YÜKSELTİ
Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için yükseldikçe her 200 m de 1 C sıcaklık azalır.
Yükseltinin etkisine örnekler:
- Ekvatoral bölgede daimi karlar görülmesi
- Bir dağ yamacı boyunca yükselen havanın yağış bırakması
- Bir dağ yamacı boyunca yükseldikçe bitki örtüsünün geniş yaprak iğne yaprak şeklinde değişmesi
- Aynı anda ovada yağmur yağarken dağlarda kar yağması
- Doğu Anadolu’nun ülkemizin en soğuk bölgesi olması
NOT: Bir dağ yamacı boyunca yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak bitki türleri kuşaklar oluşturur.
ATMOSFERDEKİ NEM ORANI (KARASALLIK, DENİZELLİK)
Denize yakın yerler denizel, denizden uzak yerler Karasal
diye adlandırılır.
Nem bir evin ısı yalıtımı gibidir, aşırı ısınmayı ve soğumayı önler. Nemliliğin fazla olduğu yerlerde (örn ekvatorda ve deniz kenarlarında) hava geç ısınır, geç soğur. Sıcaklık farkı az olur
Nemin az olduğu çöller ve karaların içlerinde ise hava çabuk ısınır, çabuk soğur. Sıcaklık farkı fazla olur
Dünyanın en sıcak yeri Ekvator olması gerekirken ekvator değil, çöllerdir. Bu durumun sebebi çölde nemliliğin az olmasıdır.
Kışın bulutlu gecelerde hava, bulutsuz gecelere göre ılıktır. Çünkü bulut yansıma ile oluşacak ısı kaybını azaltır. Kışın havanın açık olduğu günlerde hava ayaz yapar.
KARA VE DENİZLERİN DAĞILIŞI
Karalar denizlere göre erken ısınır, erken soğur. Denizler ise geç ısınır, geç soğur. Bunun sebebi öz ısılarının farklı olması ve karaların 1 metresi ısınırken denizlerin 200 metreye kadar ısınmasıdır.
Kuzey yarımkürede karalar geniş yer kaplarken, Güney yarımkürede denizler geniş yer kaplar. Bu sebeple Kuzeyde karasallık (çabuk ısınıp soğuma), Güneyde ise denizellik özellikleri belirgindir.
OKYANUS AKINTILARI
Okyanuslar üzerinde bir akarsu gibi akıntılar oluşur. Kutup bölgesinden gelen akıntılar kutbun soğuğunu taşırken Ekvator çevresinden gelenler gittiği yere ekvatorun sıcaklığını taşır. Örneğin Gulf Stream sıcak su akıntısı Batı Avrupa’yı ılık bir iklim yaşatırken, Kanada çevresi Labrador soğuk su akıntısının etkisiyle daha soğuk bir iklim yaşar.
Akıntıların karşılaştıkları yerde sisli bir iklim yaşanır ve bu alanlarda balıkçılık gelişmiştir.
İZOTERM HARİTALARI
GERÇEK İZOTERM HARİTASI: Gerçek sıcaklık değerine göre çizilen haritalardır. Yükseltinin etkisi dikkate alınır.
İNDİRGENMİŞ İZOTERM HARİTASI: Her yer deniz seviyesinde kabul edilir. Yükseltinin etkisi ortadan kaldırılmıştır.
Temmuz İzoterminde;
- Kuzey Yarımkürede yaz, güneyde kış yaşanır.
- En sıcak yerler Büyük Sahra Arabistan gibi çöllerdir.
- Güney kış yaşanır. Ancak güneyde denizlerin fazla yer kaplamasından dolayı sıcaklık dağılışı daha düzenlidir.
Ocak İzoterminde;
- Kuzeyde kış, güneyde yaz yaşanır.
- En sıcak yerler Güneyde Avustralya, Kalahari gibi çöllerdir. Nem azlığından dolayı çöllerde sıcaklık çok yüksektir.
- Kuzeyde kış mevsimi yaşanır. Sibirya’da sıcaklık ortalaması -40 ın altına düşer. Çünkü Karasallık şiddetlidir.
- Kuzeyde izotermlerde sapmalar çok olur. Bunun sebebi karaların fazla yer kaplamasıdır.
Dünya yıllık sıcaklık dağılışı incelenddiğinde;
Ekvator’dan kutuplara gidildikçe enlemin etkisi sonucunda sıcaklık değerleri azalır. En yüksek sıcaklıklara ekvatorda değil dönenceler çevresinde rastlanır. Bunun nedeni çöllerde nemin az olmasıdır. İzoterm eğrileri Kuzey Yarım Küre’de fazla sapmaya uğrarken Güney Yarım Küre’de daha az sapmaya uğrar. Bunun nedeni Güney Yarım Küre’de karaların daha az yer kaplamasıdır. Gulf Stream sıcak su akıntısı Kuzey Yarım Küre’de, Avrupa’nın batı kıyılarının doğu kıyılarına göre daha sıcak olmasına neden olur ve buradaki izotermlerin kuzeye kaymasını sağlar
SICAKLIĞIN DAĞILIŞINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER:
Enlem/ Nemlilik/ yükselti/ Bakı/ Isı birikimi, kaybı/ Kara ve denizlerin dağılışı/ Karasallık/ Okyanus Akıntıları
