Sözcük Türleri Nelerdir? Sözcük Türleri
İnsanoğlu, dil ile iletişim kurarken cümlelerden yararlanır, cümlelerin temelinde ise sözcükler yer almaktadır. Sözcükler ise tek başına kullanılabilen anlamı ve görevi bulunan sesler topluluğudur. Sözcükler asıl bir anlam taşımakla birlikte kullanıldıkları cümlelere göre yani bağlama göre farklı görevler alabilmektedir. İşte kelimelerin üstlendikleri bu görevlere göre “Sözcük Türleri” oluşmaktadır.
Sözcük Türleri Nelerdir?
İşte cümleyi oluşturan bu sözcüklerin her birinin ayrı bir türü yani görevi vardır. “Sözcük türleri” kelimenin cümle içinde yüklendiği göreve göre oluşmaktadır. Örneğin “Çok” sözcüğünü ele alarak kaç farklı görevde kullanılabileceğini görelim:
Çok sevmişti. -> Zarf
Çoğu ona bakıyordu. -> Zamir
Çok eski bir kitaptı. -> Sıfat
Yukarıda da görüldüğü gibi “çok” sözcüğü kullanıldığı yere yani bağlama göre “zarf, zamir, sıfat” gibi görevlerde kullanılmıştır.
Dil bilgisi dersinin temelini oluşturan “Sözcük türü” konusu kavramadan ilerlemek pek mümkün olmamaktadır. Türkçede sözcükleri aşağıdaki gibi başlıklara ayırabiliriz.
Sözcük Türleri Konu Anlatımı
Aşağıda yer alan sözcük türleriyle ilgili tabloda sekiz sözcük çeşidinin listesi yer almaktadır. Sekiz sözcük türünün yedisi isim ve isim soylu sözcüklerden oluşmaktadır. Bunun dışında kalan tür ise fiiller olmaktadır. Yani sözcük türleri kendi içerisinde isim soylu ve fiil sözcükleri olmak üzere ikiye ayrılır.
İsim Soylu Sözcükler
- İsim (Ad)
- Sıfat (Ön ad)
- Zamir (Adıl)
- Zarf (Belirteç)
- Edat (İlgeç)
- Bağlaç
- Ünlem
Fiil Olan Sözcükler
- Fiil (Eylem)
İsim ve Fiil Farkı: İsimler bir varlığı ya da kavramı karşılayan sözcüklerken fiiller ise bir işi, hareketi, durumu belirtirler. Fiillere “-mek / -mak” mastar eki getirilirken isimler bu ekleri alamaz.
- Dolap-mak (olmaz çünkü dolap isimdir.)
- Gül-mek (olur çünkü gül- fiildir.)
NOT: Türkçede sözcükleri tek başlarına değerlendirdiğimizde türünü anlamakta zorlanırız çünkü sözcükler cümleye göre görev üstlenir. Bazı sözcüklerin isim ya da fiil şeklinde değerlendirmek de cümleye göre değişebilir.
- Bugün sokakta iki adam vardı. (Buradaki “var” isimdir ve sonuna örneğin “-yor” şimdiki zamanı getiremeyiz.)
- Bugün nihayet köye vardı. (Buradaki “var-” fiildir ve sonuna örneğin “-yor” şimdiki zaman kipini getirebiliriz.)
İsim Nedir? İsim Türleri, İsimler Konu Anlatımı
Canlı veya cansız tüm varlıkları, kavramları, duyguları karşılayan sözcüklere isim denir. Canlı veya cansız olsun her varlığın ismi olabileceği gibi duyguların ve düşüncelerin de isimleri olabilir. İsimler, tek bir sözcükten oluşabileceği gibi birden fazla sözcükten de oluşabilir.
İsimler hal eklerini, eşitlik, çokluk, vasıta ve iyelik gibi çekim eklerini alabilirler ve kendi aralarında anlam ilgisi kurarak isim tamlamaları oluşturabilirler. İsimleri çeşitli özelliklerine göre aşağıdaki tablodaki gibi sınıflandırmaktayız.
İsim Türleri
a. Varlıklara Verilişine Göre İsimler
- Özel İsimler
- Cins (Tür) İsimler
b. Varlıkların Oluşuna Göre (Varlıkların Yapısına Göre) İsimler
- Somut Ad
- Soyut Ad
c. Varlıkların Sayılarına Göre
- Tekil Ad
- Çoğul Ad
- Topluluk Ad
d. Yapılarına Göre
- Basit İsim
- Türemiş İsim
- Birleşik İsim
İsimler Konu Anlatımı
İsimler çeşitli özelliklerine göre farklı yönlerden incelenir. İsim çeşitleri şu şekildedir:
a. Varlıklara Verilişine Göre İsimler
1.Özel İsimler: Bilinen bir varlığı gösteren yani tek varlığı belirten adlardır. Özel isimler kişi, şehir, ülke, hayvan, din, dergi, gazete, kurum ismi olabilir.
Örneğin Bursa, Mudanya, Mehmet, Ege Denizi özel isimdir.
2.Cins (Tür) İsimler: Aynı türden olan canlı, cansız tüm varlık ve kavramları karşılayan isimlerdir. Özel isimde tek bir varlık zihinde canlanırken cins isimde birbirine benzeyen birçok varlık zihinde canlanabilir.
Örneğin “bitki” derken aklımıza tek bir varlıktan çok birçok bitki türü geldiğinden bu sözcük
“Göz, baba, at, kuş, elma, güvercin” gibi sözcükler cins isimdir.
Dikkat! Bazı cins isimler kullanıma göre özel ad olabilir.
- Sonbahara geldiğimizde yaprak solmaya ve dökülmeye başladı.
- Sınıfımızın en başarılı öğrencisi olan Yaprak, son zamanlarda dersleri dinlemiyordu.
(Bu örnekte “Yaprak” bir insan ismi yerine kullanıldığından özel isim olmuştur.)
Dikkat! Hayvanlara verdiğimiz isimler de özel isim olur: Minnoş, Boncuk, Maviş
Dikkat! “Dünya, ay, güneş” gezegen isimleri coğrafi bir terim olarak kullanılırsa özel isimdir ve büyük harfle başlar ancak terim anlam dışına çıkarsa küçük harfle yazılır.
- Dünya, Güneş‘in etrafındaki turunu 365 gün 5 saatte tamamlar.
- Sınavı kazandığımı duyduğumda dünyalar benim olmuştu.
(Buradaki “dünya” sözcüğü gezegen anlamı dışına çıkıp çok sevinmek manasında kullanıldığından özel isim özelliğini kaybetmiştir.)
b. Varlıkların Oluşuna Göre İsimler
1.Somut İsim: Duyu organlarımızla algılanabilen varlıklara verilen isimler somut olarak adlandırılır. Örneğin elma, armut, su, terlik gibi isimler somuttur.
2.Soyut İsim: Beş duyu organımızla algılanamayan, madde halinde olmayan varlıklara verilen isimler soyut isim olarak adlandırılır. Örneğin sevgi, akıl, düşünce, gibi isimler soyuttur.
Dikkat! Gerçek anlamına göre somut olan bir ismi cümle içinde soyut anlam kazanacak şekilde kullanmaya “Soyutlama”, soyut sözcüğü cümle içinde somut anlama gelecek şekilde kullanmaya ise “Somutlama” denir.
- Bu olaydan sonra bana soğuk davranarak kendinden uzaklaştırdı. (Soğuk, somut anlamken soyutlama yapılarak mecaz anlam yüklenmiş.)
- Bu fikrini yırtıp çöpe attı. (Fikir, soyutken bir kağıt gibi yırtılıp atıldığından somutlaştırılmıştır.)
- Seher vakti bir güzele (Güzel bir insana yüklenerek somutlaştırılmıştır.)
- Bu duruma bir de benim penceremden bak! (Somut olan pencere soyutlaştırılmıştır.)
c. Varlıkların Sayılarına Göre İsimler
1.Tekil İsim: Sadece bir varlığı karşılayan ve çokluk eki olan “-ler, -lar” ekini almamış adlardır. Örneğin sınıf, öğrenci, öğretmen, kalem, masa gibi isimler bir tek varlığı karşılar ve tekil isimdir.
2.Çoğul İsim: Sadece tek varlığı değil birden çok ismi karşılayan isimlerdir. Tekil ismin sonuna çokluk eki olan “-ler, -lar” getirilerek yapılır. Örneğin bardaklar, telefonlar, öğretmenler, masalar, kalemler gibi isimler çoğul isimlerdir.
Dikkat! Her “-ler/-lar” eki çoğul anlamı vermez. Bu ekler çokluk anlamı dışında cümleye çeşitli anlamlar katabilir.
- Bu yaz amcamlar bize gelecek. (Aile anlamı katmış.)
- İngilizler ve Fransızlar birbirlerini pek sevmezler. (Millet anlamı katmış.)
- Bizim kültürümüzde Yunus Emreler, Mevlanalar(Benzerlik anlamı katmış.)
- Ben on beş yaşlarındayken hem çalışır hem okurdum.(Yaklaşık anlamı katmış.)
- Erhan Beyler teşrif ettiklerinde toplantı başlayacak. (Saygı anlamı katmış.)
Dikkat! “-ler, -lar” çokluk eki özel isimlere geldiğinde kesmeyle ayrılmaz.
- Mehmetler, Ayşeler
3.Topluluk İsmi: Çokluk eki almadığı halde, tekil isim gibi görünüp birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Örneğin sürü, ordu, orman, aile, meclis, takım, millet, gibi isimler tekil isim gibi göründüğü halde birçok varlığı belirtir.
* Topluluk isimleri de çokluk ekini alabilir: Ordular, ormanlar
Dikkat! Bazı kelimeler ad aktarması (mecazı mürsel) yoluyla topluluk anlamı kazanabilir.
- Bu salonda yüzlerce gösteri yapıldı.
- Bu oyunuyla salonu ağlatmayı başarmıştı. (Salon denilerek izleyiciler kastedilmiştir.)
d. Yapılarına Göre İsimler
Yapılarına göre adları 3 başlıkta sınıflandırmak mümkün. Bunlar:
Basit İsim: Kök halinde bulunan, üstüne herhangi bir yapım eki almamış ve herhangi bir sözcükle birleşmemiş isimlerdir. Tek bir sözcükten oluşurlar:
İnsan, kalem, bardak, arabalar…
Türemiş İsim: Basit isimken üzerine en az bir yapım eki alıp farklı bir anlamda isme bürünen ya da fiilken ek alıp ad olan adlardır:
İnsan-lık, kalem-lik, simit-çi, yol-cu
Birleşik İsim: En az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan isimlerdir. Birleşik isim şu yollarla yapılabilir:
İki adın yan yana gelmesiyle oluşan birleşik isimler: gökyüzü, keçiboynuzu,
Bir ad ve bir eylemin yan yana gelmesiyle oluşan birleşik isimler: gecekondu, bilgisayar
İki eylemin yan yana gelmesiyle oluşan birleşik sözcükler: biçerdöver, dedikodu
